گروه علمی شرکت بهین رشد ساز آرین
از آغاز پیدایش بشر یکی از دغدغههای ذهنی انسان‌ها بهبود تولیدات حیوانی بوده است. با رشد جمعیت جهان، نیازمندی تغذیهای و بالاخص مصرف محصولات پروتئینی، افزایش یافته است. در دهه گذشته بهبود گستردهای در صنعت پرورش طیور رخ داده که دسترسی به این مهم با کنترل دقیق جنبههایی همچون تغذیه و مدیریت (محیط‌َ، بهداشت و سیستم‌های پرورش) صورت پذیرفته است. در حال حاضر، پژوهش برای دسترسی به شرایط رفاهی مطلوب، به یک تمایل و گرایش جهانی در صنعت تولیدات دامی تبدیل شده است. هر چند گسترش جهانی و همه جانبهی اعمال رفاه حیوانات یا بهبود آن همانند تعاریف و مقیاس‌های سنجش آن به بحث و چالش روز تبدیل شده و نظرات مختلفی در این مورد پدید آمده است ولی مشخص شده که شرایط نامناسب جایگاه پرورش طیور بطور مستقیم باعث کاهش تولید خواهد شد. خود این اثر در نتیجه نقض فاکتورهایی همچون بهداشت و رفاه می باشد. هنگامیکه شاخص آسایش گله در گله‌های طیور برای آنفولانزای فوق حاد پرندگان در دهه‌های اخیر رعایت نشد، این ناهنجاری بسرعت گسترش یافت و به یک معضل جهانی تبدیل شد. به عبارت دیگر نمادهایی در الگوها یا پاسخ های رفتاری یافت شده که امکان تامین و ارزیابی دقیق رفتارها را میدهد. ممکن است برای دستیابی به این سطح از رفاه نیازمند بکارگیری تکنولوژی‌های نوین برای بررسی جنبه‌های مختلف آن باشیم.
اهلی‌سازی حیوانات در راستای بهبود مصرف خوراک و افزایش رشد جزیی از مسایل مربوط به پیشرفت صنعت کشاورزی متناسب با فعالیت‌های نوع بشر می‌باشد و در طول سالیان متمادی متناسب با پیشرفت بشر تغییراتی در گونههای حیوانی و سیستم‌های پرورش آنها رخ داده است. پرورش مناسب بهمراه تامین جنبه‌های گوناگون موثر بر تامین رفاه حیوانات، همواره در دوره‌های مختلف تاریخی یکی از دغدغههای پرورش‌دهندگان بوده است. بطوریکه بر روی صفحات پاپیروس اطلاعاتی مربوط به چهار هزار سال قبل یافت شده که حاوی اطلاعاتی ویژه برای مراقبت و نگهداری حیوانات اهلی بوده است. ماسچیو (2006) نیز یکسری قوانین و مقررات مربوط به حفظ و تامین رفاه برای حیوانات اهلی مربوط به رمزهای حمورابی را توصیف نمود. بعلاوه یکسری از موعظه‌ها و آموزه‌های بودا نیز در ارتباط با حفظ این جنبه از زندگی حیوانات می‌باشد. فیثاغورث نیز از جمله افرادی است که بر رعایت حقوق حیوانات تاکید نموده است. پیشرفت‌های قابل ملاحظهای در رابطه با افزایش تولید محصولات پروتئینی طیور و دیگر دام‌های اهلی طی 50 سال اخیر رخ داده و توسط گروهی از محققین نیز گزارش شده است )کاست، 1981؛ آلبرایت، 1986). بعنوان مثال، در ایالات متحده آمریکا طی این دوره میزان تولید تخم‌مرغ به دو برابر افزایش یافت با وجودیکه میزان خوراک مصرفی به ازای تولید هر تخم‌مرغ به میزان 50 درصد کاهش یافت. دراثر چنین بهبودی در تولید تخم‌مرغ و کاهش در خوراک مصرفی، هزینه تخم‌مرغ برای مصرف‌کننده تا سال 1925 تنها در حدود 40 درصد افزایش داشت، که به طور قابل ملاحظهای کمتر از افزایش قیمت وسایل و تجهیزات دیگر می‌باشد (آلبرایت، 2006). بعلاوه چنین گرایشی در تولید گوشت گاو و طیور و تولیدات لبنی نیز رخ داد. فاکتورهای زیادی در پیشرفت‌های حاصل شده دخالت داشتند که از آن میان می‌توان به روش‌های قوی انتخاب، اکتشافات پیشرفته، مکانیزه کردن مزارع، بهبود در ایجاد تعادل تغذیهای بین مواد مغذی و جلوگیری از بیماری‌ها اشاره نمود. استفاده بجا و مدیریت روشنایی و کنترل دمای جایگاه از پدید آمدن تغییرات شدید هوا جلوگیری می‌نمود و اجازه کنترل نیازهای دوره‌های نوری را برای اعمال تحریک رشد و تولیدمثل در اختیار پرورش‌دهندگان قرار می‌داد. ضمناً در دهه 90، برخی محققین عنوان نمودند که تولیدات جوجه‌های گوشتی و مرغان تخمگذاری که در سیستم‌های صنعتی پرورش یافته‌اند در صورت رعایت و تامین آسایش و رفاه آنها به مقدار بیشتری افزایش می‌یابد (باسیتانلی، 2001؛ هیر و همکاران، 2002). اطلاعات مطالعه تولیدی از پرندگان پرورش یافته در سیستم‌های متداول با پرندگانی که بصورت آزاد پرورش یافته‌اند درجدول 1نشان داده شده است. لیما و ناس (2005) تفاوت‌هایی را بخصوص در مورد وزن کشتار دوگروه پرندگان، گزارش کردند.
اگرچه واضح و مشخص است که طیوری که تحت شرایط بسته پرورش یافته‌اند، به نسبت میزان مرگ و میر کمتری را نشان می‌دهند (جدول 2). بعلاوه، مشخص شد که مشکلات و ضایعات مربوط به پا در پرندگانی که تحت سیستم پرورش بسته نگهداری نمی‌شوند کمتر اتفاق می‌افتد.
پرورش طیور تحت سیستم بسته یا نیمه بسته شرایطی را مهیا می‌نماید تا پرورش دهنده بهتر بتواند رفاه و آسایش گله را تامین نماید و هنگامیکه این شاخص در گله‌های طیور برای آنفولانزای طیور رعایت نشد این ناهنجاری بسرعت گسترش یافت و به یک مسئله‌ی بین‌المللی تبدیل شد.
تعاریف و مفاهیم رفاه
یک توافق کلی پیرامون تعاریف و مفاهیم رفاه حیوانات وجود دارد و آن برقرار شدن تعادل میان حیوانات و محیط پیرامونشان است. در عمل، مورد مذکور به عنوان فاکتور تامین‌کنندهی کافی سلامت و راحتی حیوان در نظر گرفته می‌شود، به گونه‌ای که استرس‌های پیرامون را تا حد ممکن کاهش دهند. در مجموع، چنانچه جایگاه پرورش طیور گوشتی به اندازه کافی مناسب نباشد، تولید آن دچار نقصان می‌گردد. این موارد منجر به آن می‌شوند که تصور کنیم رفاه، سلامت و تولید ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند.
داوکینز (2003) نگرانی‌های مربوط به رفاه حیوانات را در قالب دو سوال مطرح نمود؛
1- آیا حیوانات بصورت سالم زیست می‌کنند؟
2- آیا بصورت دقیق و حقیقی به مواردی که نیازمند آن هستند دسترسی دارند یا نه؟”
پاسخ به سوال اول به آسانی امکانپذیر می‌باشد اما برای پاسخ دادن به سوال دوم نیازمند آشنایی با علوم مختلف اعم از علوم دام، فیزیک و دامپزشکی می‌باشیم.
رفاه، قوانین و حقوق
اولین قوانین مربوط به رفاه حیوانات توسط محققین دانشگاه ایالت ماساچوست در سال 1641 تدوین گشت. بر اساس این قانون “هیچ فردی حق ندارد فعالیت‌های تنش‌زا یا بیرحمانه‌ای را در قبال حیوانات انجام دهد”که این مورد وظایف انسان‌ها را در قبال حیوانات یادآور می شود. در سال 1978، سازمان یونسکو آیین‌نامه جهانی مربوط به حقوق حیوانات را منتشر نمود که در این متن حقوق تمام حیوانات با جزییات مربوط به آن مشخص شده است. در این سند شرایط پرورش و نگهداری و کیفیت این اعمال برای ممانعت از تنش و استرس بر حیوانات عنوان شده بود.
ارزیابی رفاه
رفاه حیوانات به کیفیت درک محیط توسط حیوانات بستگی دارد که نه تنها جنبه‌های فیزیکی محیط را در بر می‌گیرد بلکه جنبه‌های اجتماعی را نیز شامل می‌شود. می‌توان چندین شاخص مربوط به رفاه را جهت ارزیابی آسایش بکار برد، بعنوان مثال سلامتی (مرگ و میر، تحرک و سطوح آسیب پذیری)؛ مدیریت (نوع سیستم پرورش)، پاسخ‌های فیزیولوژیکی نسبت به تنش (نرخ تنفس، دمای بدن، تنوع و تفاوت در سطوح کورتیزول( و کیفیت گوشت نهایی )چویلون، (2000. اگرچه پاسخ های رفتاری غالباً در ارتباط با شاخص های بهبود حیوانات است، همچنین ممکن است کیفیت بیان بهبود در رفاه حیوانات از طریق آوانگاری تحت مدیریت معین و ویژه یا موقعیت های محیطی خاص ایجاد شود (لی نیندر و همکاران، 2004). بر اساس نظر محققین، تحت نظر گرفتن حیوانات جهت ارزیابی آسایش دربرگیرنده طیف وسیعی از معیارهای آزمایشی است و برای نمونه شامل تکنیک‌های پرورش مرتبط با پاسخ‌های خاص اندازه‌گیری شده، مثل آوانگاری، کیفیت بیان و غیره می‌باشد.
مطالعه گونههای اولیه طیور سازگارشدن این حیوانات با دامنه گستردهای از تغییرات محیطی را نشان میدهد. هردو فاکتور ترکیب طیفی و شدت عمل در بروز عادت ها، بر در دسترس بودن و کیفیت اطلاعات واقعی در مورد محیط و نوع خوراک تاثیر می گذارد. هنگامیکه طیور تولک می‌روند، روابط حائز اهمیت میان این داده‌ها تغییر می کند. بنابراین در طراحی شاخص‌های مربوط به نور محیطی جایگاه‌های پرورش طیور بایستی بر روی مشکلات موجود در گله‌های کوچکی که بصورت آزاد پرورش می‌یابند، تمرکز نمود.
وجود یا عدم وجود نور طبیعی در جایگاه‌ها بایستی بعنوان یک مشکل اساسی در نظر گرفته شود؛ پری اسکات و واتز (2001) پیشنهاد کردند که کیفیت نور و شدت نور در سالن‌های پرورش طیور بایستی:
موجب تحریک سطوح بالای تولید و تولیدمثل گردد همچنین باعث بهبود جنبه های طبیعی ومورفولوژی مشاهده‌ای در طی دوره پرورش گردد و به پرنده امکان بروز رفتارهای بینابینی که مقدمه ای بر بروز رفتارهای سودمند پرنده هستند را بدهد.
ممکن است این نیازها با شاخص‌هایی که در پرورش عملی بکار می‌روند متفاوت باشند؛ بگونه‌ای که بطور طبیعی از نور سفید با شدت یکنواخت درون سالن‌های پرورش می‌توان استفاده نمود. روشی جدید برای جایگاه‌های پرورش گروهی طیور استفاده از منابع روشنایی (نور براق) در نزدیک آبخوری ها و دانخوری‌ها و در نظر گرفتن منطقه‌ای تاریک برای استراحت می‌باشد؛ در صورتیکه پرتوافکنی مخصوص می‌بایست برای مرغان مادر و بوقلمون‌ها تامین گردد (پری اسکات و واتز، 2001).
بکارگیری آوانگاری بعنوان شاخصی برای ارزیابی رفتار
در مجموع، تولیدکنندگان مجرب قادرند با شنیدن و گوش سپردن به آوا و صوت پرندگان در طول دوره پرورش سطوح تامین شده ی رفاه گله خود را تخمین بزنند. اندازه‌گیری آوای حیوانات ممکن است منبع قابل اعتماد پاسخ به حالات احساسی آنها یا الگوهای رفتاری‌شان باشد (مولیگان و همکاران، 2002). در حقیقت مزیت مطالعه و بررسی آوانگاری حیوانات به برخی پیشرفت‌ها و خیلی از مسایل دیگر مربوط می‌شود. در نهایت بسته به اطلاعات حاصل از الگوهای رفتاری حقیقی می‌توان تغییرات مطلوبی را در شرایط محیط پرورش ایجاد نمود.
تکنیک‌های جدید اندازه‌گیری و آنالیز صدا امکان دسته‌بندی صداهای خاص را با دقت و صحت زیاد امکانپذیر نموده است. در این میان چالش اصلی مربوط به فهم معانی گوناگون اصوات و صداها می‌باشد که تحت شرایط متفاوتی بروز می‌یابند، مثل ترس، درد و غیره. مانتیوفل و همکاران (2004) بعد از چندین بار آزمایش برای کاهش خطاهای آزمایشی، توانستند صداهای خاصی را که از پرندگان تحت شرایط مختلف ایجاد می‌شود، دسته‌بندی نمایند.
در مجموع جوجه‌ها دارای خزانه‌ای از صداهای مختلف هستند. بطور تقریبی 30 صدای مختلف در ماکیان بالغ و جوان بوسیله چندین تن از محققین تشخیص داده شده است (ونریچ، 1981). مطالعات اخیر بکارگیری صداهای مدرن در برگیرنده آنالیزهای عددی اندازه‌گیری شده در موقعیت‌های ویژه است و چنانچه در ارتباط با پارامترهای شناخته شده مورد بررسی قرار گیرند امکان دارد بعنوان معیارهایی برای سنجش و ارزیابی رفتار در نظر گرفته شوند. بعنوان مثال، مرغان مادری که قادر به تخمگذاری در آشیانه شان نیستند، طی سه روز متوالی آواها و صداهای متفاوتی را نسبت به روزهای دیگر که به طور طبیعی عمل تخمگذاری را انجام می‌دادند، نشان می‌دهند. همچنین عقایدی در مورد اینکه محیط‌های سرشار از استرس ممکن است تغییراتی در صحت و دقت آوانگری ایجاد نمایند، وجود دارد (زیمرمن و کوئن، 1998).
در مطالعه‌ای روی ایزوله‌نمودن لگهورن سفید (12 روزه) مشخص شد که جنبه‌های فیزیکی صداهای تنش‌زا تحت تاثیر انرژی مصرفی قرار دارند و زمانیکه پرندگان در قفس قرار گرفتند فرکانس این آواها به 4/0 ثانیه رسید (مارکس و همکاران، 2001). نوع دیگری از آواها هنگامیکه پرندهها در یک قفس در کنار هم قرار گرفتند، بروز یافت. در پرندگان مسن‌تر یکسری اصوات و آواهای خاص در هنگامیکه آنها احساس گرسنگی و ترس از دیگر پرندگان را داشتند، بروز یافت (ایوانز و ایوانز، 1999).
آنالیزهای رفتاری بعنوان شاخصی برای تعیین میزان رفاه
در گذشته رفتار حیوانات صرفاً بعنوان تحرکات ناشی از فعالیت‌های ارگانیسم‌های زنده تعریف می‌شد. هرچند یکسری از پاسخ‌ها، مثل سیگنال‌ها در شکل صدا و صوت، تغییر در رنگ و بو و تولید، امکان دارد بعنوان حالت حیوان در نظر گرفته شود ولی بطور قطع بعنوان حرکت و جنبش حیوان محسوب نمی‌شود (کاستا، 2003).
یکی از روش‌های سنجش و ثبت پاسخ‌های رفتاری خاص استفاده از دوربین می‌باشد که بر بروز رفتارهای نرمال از جانب پرندگان تاثیر منفی بجای نمی‌گذارد. آنالیز رفتارهای پرندگان بر اساس تصاویر یکی دیگر از روش‌های تحقیق در این زمینه می‌باشد. تصاویر می‌توانند در ثبت لحظه‌لحظه رفتار و حرکات پرندگان (اعم از حرکت، عکس‌العمل نسبت به تهویه، ازدحام و غیره) بکار روند و بخوبی سطوح متفاوت حرکت و جنبش را در بخش‌های مختلف جایگاه‌های پرورش طیور مورد بررسی قرار بدهند. در نظر گرفتن حرکات پرندگان بدینوسیله می‌تواند ضعف‌های مدیریتی در مورد خوراک دهنده‌ها، آبخوری ها و توزیع مناسب آنها و گردش هوا و تهویه را روشن نموده و به مدیر در برطرف نمودن آنها کمک نماید.
برای تحقیق در مورد بیزاری پرندگان از تراکم آمونیاک در محیط پرورش با بکاربردن دوربین‌های فیلم‌برداری واتز و همکاران (2002) نشان دادند که یک میل برتری برای برقرار نمودن ارتباط اجتماعی بر تمام مطلوبیت‌های فردی برای دسترسی به هوای تازه غلبه می‌کند. ممکن است قرار گرفتن در معرض گاز آمونیاک طولانی مدت سلامت پرندگان را با خطر مواجه سازد. در نهایت این محققین به این نتیجه رسیدند که جایگاه‌های پرورش طیور با تراکم بالا امکان انتخاب‌های کوتاه مدت را از پرندگان سلب می‌نماید.
از قرار معلوم، اجداد ماکیان امروزی در تراکم‌های بالا پرورش نیافته‌اند و با غلظت‌های بالای گاز آمونیاک مواجه نبوده‌اند و بنابراین مکانیسم‌های بدن آنها نتوانسته با غلظت‌های بالای این گاز سازگاری پیدا کند. بنابراین مزارع پرورش طیور دارای واکنش‌پذیری کمتری نسبت به تامین هوای تازه برای سالن‌های پرورش می‌باشند. همین محققین در آزمایش دیگری به بررسی اثر متقابل شدت نور و غلظت گاز آمونیاک پرداختند، که یافته‌های آنها در جدول 3 ثبت شده است آنها نتیجه‌گیری کردند که انتخاب‌های اتمسفریک حیوانات پرورش یافته می‌تواند بوسیله روش نمونه‌گیری آشکار شود، که برای ترکیبات دیگر موجود در محیط پرورش حیوان اعم از دما و نور نیز مناسب می‌باشد. لازمه این اعمال آشنایی با مکانیسم‌های رفتاری و فیزیولوژیکی حیوانات می‌باشد تا بخوبی توان تحریک برای بدست آوردن هوای تازه را داشته باشد. در هر تحقیق نیز از حس‌گرهای الکترونیکی استفاده شده و تنظیمات تجاری برای ثبت رفتار حیوانات بکارگرفته شد و بدین صورت اطلاعات جمع‌آوری گشت.
بدلیل تغییر در نیازهای رفاهی حیوانات، ضروری می‌باشد تا تکنولوژی‌های سنجش و ارزیابی رفتارها و مسایل مربوط به رفاه نیز به خوبی متدلوژی وابسته به آن توسعه و بهبود یابند. در این رابطه چندین محقق پاسخ‌های رفتاری حیوانات را به منبع اطلاعاتی رفتار آنها جهت ارزیابی مورد مطالعه قرار داده‌اند (بیزرای و همکاران، 2002؛ استوز و همکاران، 2002). هنوز هم ارزیابی رفتار و سنجش سطح رفاه پرندگان در مراحل مقدماتی قرار دارد بگونه‌ای که این تکنیک‌ها و آنالیزهای مربوط به آنها در تعیین درجات مختلف استرس و فشارهای وارد بر طیور دچار نقض می‌باشند. پرندگان تحت استرس گرمایی فعالیت خود را برای رساندن دمای بدن خود به حدود دمای سطوح نگهداری کاهش می‌دهند. هنگامیکه استوز و همکاران (2003) در مورد رفتارهای پرخاشگرایانه مرغان تخمگذار با وزن‌های مختلف و در اندازه گروه‌های مختلف مطالعاتی انجام داد، حس رقابت را در مورد بدست آوردن خوراک و اثر منفی که اندازه گروه بر واکنش‌های پرخاشگرایانه داشت، ملاحظه نمود. اولسن و همکاران (2002) نشان دادند که رفتار حمام گرد و خاک در جوجه‌ها جزیی از فرایندهای اجتماعی‌شدن می‌باشد که بطور معمول و همزمان شده بوسیله یک حیوان پیشرو آغاز شده و سپس توسط باقی گله تکرار می‌شود. رفتار حمام گرد و خاک توسط محققین دیگری نیز مورد بررسی قرار گرفته و بعنوان رفتاری جهت بررسی و ارزیابی رفاه پرندگان گوشتی پرورش یافته در جایگاه‌های بسته محسوب شده که البته تا حدودی زیادی به جنس بستر سالن پرورش بستگی دارد.
همچنین ممکن است برخی پاسخ‌های رفتاری خاص موجب افت تولید شوند؛ بعنوان مثال تمیز کردن بیش از حد نوک ممکن است موجب آسیب و تخریب پرها گردد. ایچر و چسلر (1997) دریافتند که جنس بستر جایگاه پرورش طیور ممکن است بر روی رفتارهای اکتشافی و حمام گرد و خاک طیور اثر بگذارد. براساس این نتایج مشخص شد که افزایش رفتارهای اکتشافی موجب کاهش رفتارهای مربوط به آرایش و تمیز کردن پر و بال می‌گردد.
پیچیدگی محیط درونی ساختمان پرورش طیور بوسیله ماریا و همکاران (2004) مورد مطالعه قرار گرفت و نتایج نشان داد که کاهش فعالیت‌های تحریکی بخاطر شرایط استرسی محیط پرورش منجر به وقوع لنگش در طیور می‌شود.
در نهایت گراوز (1982) رفتار را بعنوان پنجره‌ای میان ارگانیسم زنده و محیط پیرامون آن توصیف نمود، بطوری که اقلیم و متغیرهای اجتماعی ممکن است تاثیری مثبت یا منفی از لحاظ مکانیسم‌های زیستی، مورفولوژیکی و یا فیزیولوژیکی بر جای بگذارند. فهم پاسخ‌های رفتاری ممکن است ارتباطات موثری میان محیط پرورش و خود حیوانات برقرار نموده و بطور حقیقی کاهش تولید را تحریک نمایند.
نهایتا اینکه حقوق، آسایش و رفاه حیوانات دارای جنبه‌های متنوع زیستی، اجتماعی، فلسفی، احساسی، فرهنگی، حقوقی و وجوه سیاسی می‌باشد. حدود یکصد سازمان برای بررسی و کنکاش پیرامون این مفهوم مشغول فعالیت می‌باشند و دامنه فعالیت آنها از حقوق حیوانات آغاز شده و مسایل مربوط به پرورش‌دهندگان را در بر می‌گیرد. با این وجود هنوز هم جریان رفاه حیوانات بوسیله چندین کشور بزرگ صادرکننده محصولات پروتئینی طیور به طور جدی رعایت نمی‌شود. امروزه، ضروری است تا حقوق حیوانات با نیازهای تجار و مصرف‌کنندگان ارتباط متقابل بیشتری داشته باشند و فاصله میان آنها کاهش یابد و در آینده نزدیک برآیند این مفاهیم منجر به تولید مطلوب و بهینه محصولات دامی (بالاخص فرآورده‌های پروتئینی حاصل از طیور بصورت متناسب با رشد جمعیت جهان) گردد.
جدول -1 شاخص‌های متوسط تولید در شرایط پرورشی متفاوت )تجاری و آزاد)
شاخص‌های تولید شرایط پرورش
تجاری آزاد
خوراک مصرفی 4.73 6.02
مرگ و میر 32/5 34/1
مقدار تولید 300 100
ضریب تبدیل 97/1 98/2
جدول -2 میانگین واکنش پذیری در غلظت‌های مختلف آمونیاک
شدت نور غلظت آمونیاک (ppm)
0 10 20 40
روشنایی 37 41 15 6
تاریکی 65 25 9 2
